Amine* is 21 jaar oud wanneer hij in januari 2025 bij het Meldpunt voor Perspectief in Utrecht aanklopt. Hij zwerft al enige tijd rond door Europa, zonder papieren, zonder adres en zonder toekomstplan. Ooit vertrok hij uit Oran, een havenstad aan de Algerijnse kust, naar Spanje.

In geen enkel Europees land vraagt hij asiel aan. Amine blijft onder de radar, onzichtbaar voor de autoriteiten leeft hij op straat.

In Utrecht zoekt hij hulp. Het is winter. Amine wil aanspraak maken op de Koudweerregeling van de gemeente Utrecht. Daar raakt hij in gesprek met het Meldpunt voor Perspectief: een hulpverleningsorganisatie voor (voormalige) asielzoekers en (ongedocumenteerde) migranten afkomstig uit Noord-Afrika. Aan Chafik Chennouf, oprichter van het Meldpunt, vertelt hij zijn wens. Hij wil terug naar zijn moeder, haar gezondheid gaat achteruit. Amine wil naar huis.

Chennouf maakt zich zorgen. “Hij is beïnvloedbaar,” vertelt hij. “Hij is kwetsbaar en heeft geen school afgemaakt. Dat maakt hem wereldvreemd.” In Utrecht belandt Amine snel in de verkeerde kringen. “Op een dag belt hij mij in paniek op. Een groep Algerijnse jongens had een mes op zijn keel gezet. Ze hadden telefoons gestolen en Amine de opdracht gegeven die te verstoppen. De politie betrapte Amine en nam de telefoons in beslag. Toen kwamen die jongens verhaal halen - ze dreigden zijn gezicht te verminken met het mes.”

Eind januari slikt Amine een overdosis van het medicijn Lyrica, een kalmerend middel dat normaal wordt voorgeschreven bij epilepsie. “Hij was niet verslaafd en de overdosis was ook niet bewust,” benadrukt Chennouf. “Hij wist gewoon niet wat hij deed. Sommige jongeren gebruiken medicijnen vanwege de uitzichtloosheid en stress, en niet per se uit verslaving. Het is voor velen een manier om de pijn te onderdrukken, wat het nog schrijnender maakt.”

Amine is op dat moment met een groep van zes andere jongens in het centrum van Utrecht. Als hij plots niet meer reageert, bellen ze in paniek 112. “Er zat er geen leven meer in hem. Met slappe ledematen legden ze hem op de brancard. Een van de jongens viel flauw van de schrik.”

"Jonge migranten met verschillende nationaliteiten worstelen met verkeerd medicijngebruik"

Amine is geen uitzondering. Uit onderzoek van Lost in Europe blijkt dat er meer jonge migranten zijn met verschillende nationaliteiten die worstelen met verkeerd medicijngebruik.

Daar zit een georganiseerd systeem achter concludeerde het Expertisecentrum Mensenhandel en Mensensmokkel (EMM) al in 2022.

In die periode gaat het in de politiek en media veel over overlast in de asielopvang. Medicijnverslaving draagt bij aan deze overlast. Daarom wordt er speciale opvang opgezet: de Perspectief Opvang Nidos (PON).
De voogdij- en opvangorganisatie voor alleenstaande minderjarige asielzoekers (amv’ers) Nidos ontvangt daar amv’ers die extra begeleiding nodig hebben en voor problemen zorgen op reguliere COA-locaties.

In de evaluatie van de pilot van PON, die Lost in Europe via de Woo (Wet open overheid) kon inlezen, staat dat jongeren al in hun landen van herkomst Rivotril gebruiken. Mede om kalm te blijven tijdens de oversteek naar Europa. De twintig jongens in de pilotopvang waren volgens de evaluatie uit 2020 ‘uiterst kwetsbaar’ en hadden meerdere problemen tegelijk. Veertien van hen zijn verslaafd aan drugs of medicijnen.

Ritrovil en Lyrica zijn middelen die tegen epilepsie worden voorgeschreven. Het brengt onder andere de zenuwen tot rust en onderdrukt angst. Het heeft bijwerkingen waaronder evenwichts- en desoriëntatie problemen. En het heeft een verslavend effect.

"Een echte structurele oplossing om verslavingshulp en de (gesloten) jeugdzorg toegankelijk te maken voor amv’ers blijft achterwege"

De pilot PON vermindert de overlast op COA-locaties. Daarom besluit Nidos ermee door te gaan. Maar volgens Jan Murk, directeur opvang bij Nidos, lost de PON het fundamentele probleem niet op. “Een echte structurele oplossing om verslavingshulp en de (gesloten) jeugdzorg toegankelijk te maken voor amv’ers blijft achterwege,” zegt hij in 2022 tegen Lost in Europe.

Al vijf jaar zoeken verschillende partijen naar zo’n structurele oplossing. Het ministerie van Justitie en Veiligheid (nu: Asiel en Migratie), ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), de VNG (Vereniging van Nederlandse Gemeenten), COA en Nidos komen er ondanks jarenlange gesprekken niet uit omdat aanbestedingen mislukken.

Europees georganiseerd
Het Expertisecentrum Mensenhandel en Mensensmokkel (EMM) rapporteert signalen dat de jongeren vaak bewust verslaafd gemaakt worden aan middelen als Rivotril en Lyrica omdat dit angst vermindert en het dan makkelijker is om strafbare feiten te plegen. Plus het verslavende effect zou de afhankelijkheidsrelatie versterken. Als jongeren plotseling stoppen, kunnen zij last krijgen van ontwenningsverschijnselen.

Het is een Europees probleem. Ook in Italië wordt overmatig gebruik van Lyrica in vluchtelingenkampen gemeld. Daar wordt het middel door sommige artsen in de opvangcentra zelfs voorgeschreven om problemen zoals slapeloosheid, paniekaanvallen en vechtpartijen tussen bewoners te voorkomen. Met alle gevolgen van dien.

Een studie naar het gebruik van Lyrica onder jongeren in Frankrijk toonde aan dat 81 procent van de gebruikers dakloos was of in opvangcentra voor migranten woonde. “Het middel wordt vaak gebruikt om vermoeidheid en pijn te verdragen, angst onder controle te houden of de effecten van crackgebruik te verzachten”, schrijven de onderzoekers in Journal of Clinical Toxicology in 2021.

Uit interviews met meer dan honderd artsen in Zwitserland kwam in 2021 eenzelfde conclusie naar voren, evenals onderzoek dat in Portugal, België en Servië is gepubliceerd.

“Ik zie het als een falen van het systeem. Ze hebben hem zelf verslaafd gemaakt.”

Chennouf van Meldpunt voor Perspectief verklaart dat de Nederlandse situatie niet veel anders is: “Ook in Nederland geven artsen makkelijk medicatie om die jongens rustig te houden. Cliënten laten ons regelmatig hun medicatielijsten en -recepten zien. Daarin staat dat zij Lyrica-afhankelijk zijn. Soms schrikken we van de hoeveelheid middelen die ze voorgeschreven krijgen, zoals Lyrica en Rivotril. Laatst hadden we een casus waarop iemand dagelijks 4 mg Rivotril kreeg. Dat is niet normaal veel. Ik leg daardoor de schuld niet volledig bij de doelgroep zelf. Ik zie het als een falen van het systeem. Ze hebben hem zelf verslaafd gemaakt. Als we de problematiek willen oplossen is de eerste stap om medicatie niet als beheersmiddel in te zetten.”

De signalen gaven Mainline, een landelijke veldwerkorganisatie voor drugs en gezondheid, aanleiding om een project te beginnen voor voormalig amv’ers die drugs en/of medicatie (oneigenlijk) gebruiken. Machteld Busz vertelt: “We hoorden, onder andere uit Frankrijk, veel verhalen van ex-amv’ers die op straat actief waren, zowel in de handel als gebruik. Zij gaven aan dat met name jonge Noord-Afrikaanse jongens naar Europa gestuurd worden om in die handel een rol te spelen. We waren benieuwd hoe dat in Nederland zat”.

Mainline kwam binnen de scope van hun project niet in aanraking met jongeren die uitgebuit worden in de drugshandel. “Uiteindelijk zijn we niet bij die mensen gekomen die wat meer in die netwerken zitten waar ook criminele factoren spelen”.

Volgens Europol storten de criminele netwerken zich met name op geneesmiddelen waarvoor grote maatschappelijke interesse bestaat, zoals anti-epileptica, antidiabetica (afslankmedicijnen), psychotrope middelen, opioïden en anti-oestrogenen.

De omvang blijkt enorm. Met de operatie Shield IV, die liep van april tot en met oktober 2023, heeft Europol in samenwerking met nationale douanes in totaal 12 miljoen pillen in beslag genomen met een marktwaarde van € 64 miljoen. Er werden 52 verschillende criminele organisaties onderzocht en 1284 personen aangeklaagd.

Zwarte markt
Het vorig jaar opgerichte Meldpunt voor Perspectief bood in eerste instantie ondersteuning aan met name asielzoekers en migranten uit Noord-Afrikaanse landen die rondliepen in de gemeente Utrecht. Inmiddels doen zij dat ook in de gemeente Groningen. Chennouf vertelt dat zij vooral op straat veel middelengebruik zien. “Het aantal middelen is toegenomen. Internationale netwerken hebben nieuwe toevoerroutes via Brussel naar Utrecht gecreëerd. De jongeren spreken af in Brussel en halen het daar op. Ze halen het vooral op de zwarte markt. Het is enorm goedkoop.”

Die zwarte markt is terug te voeren van West-Europa naar Zuid-Europa naar Noord-Afrika en tenslotte India. De middelen die daar verhandeld worden zijn vaak kwalitatief ondermaats. Het levert gezondheidsrisico’s op door onjuiste doseringen, onstabiele werkzame stoffen en ongeschikte bewaarcondities, schrijft de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO).

Chennouf maakt zich zorgen om de gezondheid van de jongeren. “We zien meer verhalen zoals dat van Amine. Een jongen van dezelfde leeftijd denkt dat hij een medicijn gebruikt om zijn stress te onderdrukken. Maar het is een middel tegen epilepsie, van Lyrica kan je zelfs in een coma raken. Die jongens vergooien hun leven, ze glijden heel snel af.”

In de landen van herkomst van deze jongeren is medicijngebruik voor psychische gezondheid niet standaard. In veel Afrikaanse landen worden psychische aandoeningen nog steeds sterk gestigmatiseerd, maar ook geïnterpreteerd vanuit een wereld die meer met bijgeloof en religie te maken heeft dan met wetenschap, schrijft het Italiaanse tijdschrift Lavialibera. Daarom kiezen velen voor zelfmedicatie via de illegale markt.

Het Bureau van Verenigde Naties voor drugs- en misdaadbestrijding (UNODC) publiceerde in 2023 dat er alleen in Sub-Sahara Afrika al 500.000 doden per jaar toe te schrijven zijn aan het gebruik van vervalste geneesmiddelen.

Volgens dagblad El Watan is Libië de hub. Op basis van een interview met het hoofd van de afdeling drugshandel van de Algerijnse nationale politie schrijven zij: “Die worden geïmporteerd uit laboratoria in India, de grootste producent van generieke geneesmiddelen ter wereld. Er zijn clandestiene laboratoria in Niger, Nigeria en enkele West-Afrikaanse staten. Maar de geproduceerde hoeveelheden zijn minimaal in vergelijking met die in Libië aankomen".

Lyrica wordt vervolgens vanuit Libië naar het westen, naar Tunesië, Algerije en Marokko gesmokkeld. Aan de grens tussen Marokko en Algerije ruilen smokkelnetwerken soms cannabishars – voor verdere smokkel naar Algerije – tegen de medicijnen, die bestemd zijn voor de grote steden aan de Marokkaanse kust, schrijft het Europees Drugsagentschap.

De ministers van Volksgezondheid van verschillende landen op het Afrikaanse continent trekken samen op om verkeerd medicijngebruik te bestrijden. In augustus 2023 tekenden zij een gezamenlijke strategie om de geestelijke gezondheidszorg te versterken. Tegen 2030 moeten alle landen een beleid en wetgeving hebben op dit gebied.

Illegale cocktails
Een bekende medicijnenmix die gebruikt wordt door met name Noord-Afrikaanse amv’ers wordt Karkoubi genoemd. “Het is een cocktail van onder andere hasholie, lijm, antipsychotica, Rivotril en Lyrica. Je krijgt het in pilvorm, het is roze of rood gedrukt. Dit wordt voor een habbekrats verkocht in Marokko en Algerije. Daar noemen ze het hulk power of madame courage. Het zijn in principe angstremmers. Ze nemen het in voor hun criminele activiteiten”, vertelt Chennouf van Meldpunt voor Perspectief.

Ook van de groep gebruikers in Nederland is bekend dat zij regelmatig Karkoubi nemen. “Dat gaat door heel Europa”, zegt Machteld Busz van Mainline. “Het zijn heel gevaarlijke mixen van antipsychotica, met wiet erbij en met een anti-epileptica bijvoorbeeld."

Ook bij de Nederlandse politie en bij de Inspectie Justitie en Veiligheid zien ze dat de jongeren die strafbare feiten plegen en die zorgen voor overlast, deze medicijnen vaak in combinatie met drugs gebruiken.

Op de website van de Jellinek wordt gewaarschuwd voor het gebruik hiervan. Omdat de precieze samenstelling onbekend is, is het risico op overdosering groot. Ook kunnen problemen met hartritmestoornissen ontstaan, gebruikers waanideeën krijgen en in het ergste geval overlijden.

Ondanks de signalen van illegale medicijnhandel en uitbuiting is er volgens het EMM rapport uit 2022 nog geen enkele strafzaak gestart in Nederland. Dit komt volgens de schrijvers vooral doordat opsporingsambtenaren nog te weinig gericht zijn op het slachtofferschap van deze jongeren die vooral als overlastgevers bekendstaan.

De Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (RSJ) geeft aan dat slechts een klein deel van de amv’ers (en vreemdelingen in het algemeen) in aanraking komt met justitie.

Navraag bij het Openbaar Ministerie (OM) leert dat ook na 2022 geen initiatief tot opsporing kon worden genomen. “De kans dat [AMV’s] zelf naar de politie stappen is klein”, zegt Maarten Noordzij, landelijk officier van justitie mensenhandel. “Uit angst en schaamte zullen ze niet snel hulp zoeken. Deze jongeren leven veel meer dan Nederlandse jongeren in een isolement, ze hebben nauwelijks een netwerk waar ze op kunnen terugvallen, dat maakt ze kwetsbaar en zorgt ervoor dat ze minder makkelijk op de radar van de opsporing terecht komen”, zegt Noordzij.

Het gebrek aan perspectief wordt door verschillende deskundigen als belangrijkste reden genoemd dat jongeren ontsporen. Veel van de jongeren afkomstig uit Noord-Afrika maken weinig kans op verblijf.

Van de amv’ers uit Noord-Afrika die een aanvraag voor asiel doen wordt het overgrote deel afgewezen. Deze landen worden beschouwd als veilige landen. Tot hun 18e jaar hebben zij in het kader van het Kinderrechtenverdrag recht op opvang, maar daarna moeten zij Nederland verlaten.

Ondanks dat Amine zelf terug naar huis wilde, is dat niet gelukt. Na twee dagen in coma te hebben gelegen ontwaakt hij. Chennouf zoekt hem regelmatig op. “We hebben samen aan een serieus terugkeerplan gewerkt. Daarvoor hebben we hem aangemeld in Ter Apel zodat de autoriteiten hem kunnen bijstaan bij vrijwillige terugkeer”, vertelt hij. Maar in Ter Apel kwam Amine opnieuw in aanraking met de verkeerde types. Dit jaar, eind februari verdween hij van het azc. “Lange tijd wisten we niet waar hij was. Onlangs hebben we hem kunnen traceren in Frankrijk. Hij is daar met een aantal andere jongens uit Nederland naartoe gegaan. We blijven, waar mogelijk, contact houden.”

Mislukte aanbesteding
De complexiteit van de problematiek waar de amv’ers mee kampen zorgt ervoor dat het moeilijk is deze groep te begeleiden. Ook de Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (RSJ) onderzocht hoe om te gaan met deze jongeren die kampen met de combinatie van verslaving, trauma, soms PTSS, een taalbarrière en gebrek aan perspectief.

De RSJ adviseert eind 2022 meer te investeren in het toekomstperspectief van jongeren die niet in Nederland mogen blijven. Zij stellen (het starten van) vakgerichte opleidingen en arbeidstoeleiding gericht op het land van herkomst voor. Ook wordt gepleit voor een betere samenwerking tussen de Justitiële Jeugd Inrichtingen, Nidos en het COA.

Dat blijkt een traject met grote hindernissen. Eind 2021 probeert de VNG via een aanbesteding jeugdzorgorganisaties te vinden die hulp willen bieden aan deze doelgroep. Ze zoeken twee partijen binnen de JeugdzorgPlus - gesloten jeugdzorg - met ‘specifieke kennis en kunde’. Maar er meldt zich niemand met een ‘geldige inschrijving’, blijkt uit interne documenten die Lost in Europe heeft opgevraagd via de Woo. De VNG trekt daarom de aanbesteding in.

In het najaar van 2023 volgt een nieuwe poging. Er komen drie aanmeldingen binnen. Twee daarvan - iHUB en Stichting Via Jeugd - vallen tijdens het proces af omdat zij plannen hadden op de locaties van voormalige oud jeugdgevangenissen, terwijl de Tweede Kamer juist had besloten om die locaties zo snel mogelijk te sluiten. Kort daarna werden de organisaties onder toezicht van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd geplaatst. De derde, stichting Enlighten Yourself, voldeed volgens het ministerie van VWS niet aan de voorwaarden. De stichting ging in oktober 2024 failliet. De aanbesteding mislukt opnieuw.

Jan Murk, directeur opvang Nidos, zegt ‘weer hoopvol’ te zijn.

Onlangs is de zoektocht hervat. In plaats van op zoek te gaan naar gesloten jeugdzorg - dat in Nederland momenteel onder een vergrootglas ligt - gaan de partijen op zoek naar twee instellingen die ‘residentiële jeugdzorg’ aanbieden, wat neerkomt op open jeugdzorg met verblijf. En waar nodig JeugdzorgPlus voor individuele gevallen in te schakelen. Jan Murk, directeur opvang Nidos, zegt ‘weer hoopvol’ te zijn.

Murk: “We zien gelukkig niet meer wekelijks iemand verslaafd binnenlopen. Een paar jaar geleden zagen we stevig middelengebruik bij Nidos. Nu is het wisselend, het is geen homogene groep meer, maar de ene keer jongeren die problemen hebben met hun geestelijke gezondheid en dan weer met stress.”

Volgens Murk heeft dit deels te maken met de asielinstroom. Maar ook door de intensieve begeleiding van het PON project. “Daarmee zijn we erin geslaagd dat de jongeren niet meer gaan gebruiken.”

Slechts een klein aantal kan terecht in de PON, omdat die opvang kleinschalig is. De meeste jongeren met psychische problemen - ‘multiproblematiek’ noemen instanties het - waaronder verslavingsproblematiek, blijven echter op COA-locaties wonen, zowel in de reguliere opvang als in de noodopvang. Hulpverleners zien op straat het middelengebruik toenemen.

Schriftelijk deelt COA haar zorgen om de gezondheid van de bewoners en voor de veiligheid van medewerkers. “Het gebruik van grote hoeveelheden Lyrica of Rivotril dempt de remmingen, wat kan leiden tot overlastgevend gedrag. Daarom zet het COA sinds 2019 GZA-verslavingsexperts in op locaties,” schrijven zij. Het COA geeft aan dat zij niet kan vaststellen of er sprake is van een toe- of afname van medicijnengebruik.

In navolging van Nidos ontwikkelde COA onlangs een eigen intensieve begeleidingslocatie: de IBA (intensieve begeleiding amv). Sinds mei 2025 worden hier minderjarige asielzoekers met ‘zorgelijk gedrag’ tijdelijk opgevangen.

*de naam is gefingeerd vanwege privacy-doeleinden. De echte naam is bekend bij de redactie.

Dit artikel is mogelijk gemaakt met steun van Fred Foundation en het JournalismFund Europe.