IDFA had er dit jaar weer prachtige documentaires bijzitten. Onder andere die met ‘portretten’ als onderwerp. Portretten van de mens. Portretten van mensen. Heldhaftige mensen, zwakke mensen, eigenzinnige mensen, verdrietige mensen, mensen verstikt door hun eigen ontwikkeling, een levenspad, mensen in hun omgeving, mensen met een bijzonder verhaal. Maar niet altijd. Niet elke documentaire stelde de mens centraal.

Maandagavond 21 november, in de openbare bibliotheek van Amsterdam, stroomt de zaal op de bovenste verdieping een paar minuten voor half acht goed vol. Hier draait de documentaire Happiness... Promised Land. Stipt half acht verschijnt de filmmaker, Laurent Hasse, voor het publiek. Een kleine, wat tengere man van in de dertig met een bril en Franse baretvormige pet op. Hij excuseert zich voor zijn gebrekkige Engels en geeft als verklaring dat Fransen dat niet leren. Hij weet ook niet waarom.

Een kleine introductie van zijn documentaire volgt. Zo blijkt dat de filmmaker drie jaar geleden een ernstig verkeersongeluk heeft gehad en als gevolg daarvan in een zware coma is geraakt. Hij moest opnieuw leren praten, eten en lopen, en heeft waarschijnlijk voorgoed zijn reuk verloren. Dit ongeluk zorgde ervoor dat hij oude patronen besloot te doorbreken. Hij ging op zoek naar de ervaring en het avontuur, en het meest belangrijk: op zoek naar geluk. Op zoek naar wat mensen verstaan onder ‘Geluk’.

Op een dag vertrekt hij dan ook met zijn backpack naar de Franse Pyreneeën om vervolgens zijn weg te voet te vervolgen naar de kust van Noord-Frankrijk. De documentaire begint daar. Een shot van een wat oudere vrouw voor een open raam, die hem een kop koffie aanraakt. Ze kan hem niet binnenlaten, want haar man ligt te slapen. “Wat is hij van plan”, wordt er gevraagd. “Wat zij verstaat onder geluk?” “Pfff”, een lastige vraag zo blijkt voor velen in de documentaire. “Gaat hij te voet van zuid naar noord?” “Of hij dan niet beter een ander seizoen had kunnen uitkiezen in plaats van de winter”, wordt er gegrapt. De eerste stappen in de sneeuw worden gezet.

Zo gaat hij van plek naar plek en ontmoet hij mensen die hem vriendelijk onthalen. Het is een privilege voor de kijker om te mogen spieken in het leven van al deze mensen, toch vaak einzelgängers. Hun antwoorden zijn algemene, abstracte, persoonlijke en creatieve antwoorden: geluk wordt dicht bij huis gezocht, geluk bestaat niet en als het bestaat dan heeft het zich nog nooit laten zien, geluk bestaat alleen in contrast met ongeluk, geluk is een vals concept, een illusie, geluk is onthechting.

Het mooie van deze vraag is dat het antwoord niet alleen leidt tot een antwoord op de vraag. Maar het leidt ook tot meer existentiële vragen. Manieren van leven. Zichtbaar wordt het contrast tussen de mensen op het platteland en in de stad, mensen in het zuiden en mensen in het noorden. Daarbij worden prachtige beelden van de omgeving vertoond.

Na afloop van de documentaire is er een moment voor vragen. “Heeft de maker de winter uitgekozen omdat er dan minder toeristen zijn?” Maar Laurent Hasse vertelt dat mensen eerder medelijden met hem krijgen in de winter en hem dus eerder binnenlaten. “Heeft hij ervaring in camerawerk?”, wordt er gevraagd. “De beelden zijn namelijk buitengewoon prachtig”. Hasse antwoordt dat hij inderdaad cameraman is geweest van beroep, maar voor deze zoektocht is alles gefilmd met een kleine home camera. Het maakt het een heel persoonlijk verhaal.

Natuur is gelijk aan de mens
De volgende documentairemaker heeft het grootschaliger aangepakt. Filmmaker Victor Kossakovsky maakte een prachtige uiteenzetting van vier antipoden in zijn documentaire Vivan las antipodas. De antipoden - geografische tegenpolen- Argentinië versus China, Rusland versus Chili, New Zeeland versus Spanje en Botswana versus Hawaii komen aan bod. Het publiek wordt ook hier met beelden verwend ‘Waarom een wereldticket kopen als je zo je reislusten kan stillen?’ Alhoewel, de documentaire reislust ook wel aanwakkert.

De film wordt ook dit keer geïntroduceerd door de maker zelf. Hij weet niet zo goed wat hij moet zeggen, behalve een anekdote dat mensen hem soms vragen waarom hij zojuist deze gebieden heeft gekozen. “Omdat het antipoden zijn en de documentaire daarover gaat”, luidt zijn antwoord zonder enig teken van arrogantie.

De documentaire begint met de beelden van Entre Rios in Argentinië waar twee heren in een stukje niemandsland de brug van hun vader beheren. Iedereen die deze brug gebruikt moet een klein beetje geld inleggen. Het is een ironisch gezicht, hoe rustig deze mannen door het leven gaan. Niet wetende wie nou precies al een voorschot heeft betaald, af en toe een oud barrel aanduwen en het nieuwe kapsel van een vrouw in de buurt afkeuren. Vrouwen en de liefde zijn een geliefd onderwerp van deze heren. Eén van hen zegt na zijn interactie met een vrouw die zojuist is gepasseerd, dat hij net een wasmachine is. “Elke vrouw kan zijn knoppen indrukken.”

Prachtige filmbeelden van de natuurlijke omgeving met roze avondluchten veranderen opeens naar de pont in Shanghai. Hier worden willekeurig de mensen gefilmd die de pont afkomen of opgaan. Honderden scooters met Chinezen volgen hun weg door de smog en regen. Een grauwe, drukke omgeving waarin mensen niet op elkaar lijken te letten. Sommige mensen lijken de camera op te merken. Zij geven een blik van irritatie, verlegenheid of ongemakkelijkheid, werkelijk niemand lijkt aangenaam verrast dat hun moment van vertrek of aankomst wordt vastgelegd.

Het verhaal slaat weer om. Nu naar een vrouw met kind die een akker bewerken. Is dit Nieuw Zeeland? Nee, Rusland zo blijkt. Een prachtige omgeving wordt vastgelegd van oneindige heuvels voor de helft bebost met goudkleurige dennenbomen. In het dal één huisje, van moeder en kind. Chili als contrast, met puntige besneeuwde bergen en dichtbij de woeste zee. Alhoewel ook maar één huisje, nu bewoont door een Chileense cowboy van grofweg begin zestig. Hij wordt vergezeld door een stuk of tien katten die tevergeefs zijn aandacht proberen te trekken. Ook heeft hij drie honden, een kudde schapen en een paard. Het vrije leven zou je kunnen zeggen, of nu niet de invloed van andere mensen, maar van de natuur.

Botswana volgt, waarin misschien een wat typerende representatie wordt getoond met beelden van giraffen, olifanten en een vrouw die een winkeltje runt waar ‘s avonds iedereen bij elkaar komt. De close-up van de huid van een olifant veranderd langzaam in de beelden van lavaopeenhopingen in Hawaii. De kijker wordt geconfronteerd met de wonderen en bovenal kracht van de natuur. Beelden van hoe de lava zich onverzettelijk voortbeweegt en geen uitzonderingen maakt in haar weg naar verpulvering.  Nieuw-Zeeland en Spanje blijven over. In Nieuw-Zeeland wordt het creatief wegwerken van een aangespoelde walvis gefilmd afgezet tegenover flora en fauna in Spanje. Argentinië blijkt toch wel de hoofdrol te hebben in de film.

Aan het eind is er weer het vragenuurtje. De eerste vraag, is waarom Kossakovsky heeft besloten het menselijk element te verwijderen uit zijn documentaire. Hij antwoordt na zich te verontschuldigen zonder dat hij dit meent, dat hij de mens niet hoger of belangrijker stelt dan de natuur en vica versa. De twee zijn in zijn mening gelijk aan elkaar. De spontaniteit lijkt te hebben zegegevierd in de documentaire.

Zo wordt er geantwoord op de vraag of situaties in scène zijn gezet, dat hij alles op zijn beloop heeft gelaten en bijna alle shots zijn gebruikt die de laatste dag zijn gefilmd. Kossakovsky antwoordt dat hij niet pretentieus wil zijn door Picasso te quoten met dat hij nergens naar heeft gezocht, maar het allemaal precies zo uit kwam. Hij refereert naar de aangespoelde walvis in Nieuw-Zeeland, waarna hij in Spanje een rots vond in de vorm van een walvis. De huid van de olifant die precies aansloot op de beelden van lavaopeenhopingen in Hawaii. Wat de muziek betreft, hij hoorde een Argentijns nummer op de radio, wilde dit nummer gebruiken, vervolgens floot één van de Argentijnse brugeigenaren het nummer. Zijn motto lijkt ‘Het had zo moeten zijn, omdat het gewoon zo gebeurde’.

Dit vierjarige grootschalige project van Kossakovsky afgezet tegen de bescheiden, maar moedige intieme roadtrip van Hasse is een mooi voorbeeld dat commercie niet zegeviert bij het documentaire festival in Amsterdam. De -eenzame- blikken van de mens of natuur staan in deze documentaires centraal. Voor het publiek is dat erg aangenaam omdat het zo een andere wereld kan binnendringen; het privilege krijgt om stiekem mee te kijken.

LEES ALLE ARTIKELEN GRATIS

Onafhankelijke journalistiek is essentieel om een snel veranderende wereld te kunnen begrijpen. Daarom is een platform van nieuwe makers belangrijk. Vind jij dat ook? Steun ons dan door lid te worden of met een financiële bijdrage.

Word gratis lid Investeer in ons

Al ingeschreven voor onze nieuwsbrief en/of in ons geinvesteerd? Vul je e-mailadres is om toegang te krijgen.