SoFo ligt op het één na grootste eiland van de stad, Södermalm, dat veel besproken wordt in de werken van schrijver Stieg Larsson. Zijn affectie voor het eiland is herkenbaar voor veel bewoners en bezoekers van Stockholm. Spreek ter plekke een willekeurige voorbijganger aan en hij of zij zal je met een glimlach op het gezicht vertellen over het leven op Söder, zoals het eiland liefkozend wordt genoemd. SoFo zal daarbij de grootste aandacht genieten.

De wijk is een knipoog naar de SoHo-wijken van New York en Londen. Het SoHo van New York was oorspronkelijk een industriegebied, met veel fabrieken en opslagplaatsen. In de jaren zestig en zeventig werden veel van deze fabrieken gesloten en daarna overgenomen door kunstenaars. Zij vonden zo goedkoop onderdak en vestigden er hun studio’s. De wijk groeide uit tot een succesvol mode- en architectuurbolwerk, tot in de jaren tachtig de verpaupering en criminaliteit intraden. Dit fenomeen wordt ook wel het SoHo-effect genoemd en het is momenteel van toepassing op SoFo. De kunstenaars beschikten over het vermogen om als eenheid naar buiten te treden. Zo kregen de obscure industriewijken ineens flair en daarmee kwam het succes.

Dat geldt ook voor SoFo. Het district kent zelfs een website waarbij het gros van het creatieve collectief café- en winkeleigenaars is aangesloten. De hechtheid is tekenend voor de transformatie die het ooit zo arme stadsdeel heeft ondergaan. De wijk is de afgelopen jaren nieuw leven ingeblazen, mede door de komst van een jongere generatie Stockholmers. Hippe winkeltjes, barretjes en ateliers zijn niet langer een vreemd aanzicht in een voorheen kleurloze streek. Götgatan, de levensader van SoFo, staat bol van de kleine kunstzinnige modewinkels en knusse cafés. En ook de achterliggende straten worden druk bezocht door jongvolwassenen: vele jofele kunstgalerieën, modieuze tweedehandswinkeltjes en een bruisend nachtleven zijn de nieuwe trekkers van de buurt geworden. Een nieuw blazoen is het gevolg.

Verval
Het is afwachten of de hernieuwde bedrijvigheid stand blijft houden. Het SoHo-effect beschrijft namelijk óók een onvermijdelijke leegloop, dat de wijk wederom in een staat van economisch en sociaal verval zal werpen. De jonge kunstenaars die de buurt hebben doen floreren zullen weer wegtrekken, wegens de eens zo lage en nu almaar stijgende huurkosten. Het is voor de Söderlingen te hopen dat dit gevolg Södermalm bespaard blijft: een terugworp is wel het laatste wat een voormalige arbeiderswijk kan gebruiken. SoFo is immers uitgegroeid tot de grootste toeristische trekpleister van het zuidelijke eiland. Behalve adembenemende uitzichten en koddige arbeidershuisjes is er weinig meer te beleven.

Volgens Jan Willem Drukker, hoogleraar Designgeschiedenis  aan de Universeit Twente, is het niet zo'n slechte ontwikkeling dat zulke wijken een terugworp kennen. “Er zijn tal van voorbeelden te noemen van wijken die op een dergelijke manier terugvallen, maar dat is helemaal niet erg.” Drukker legt uit dat de kunstzinnige sferen van de wijk op den duur als kunstmatig kunnen overkomen. “Kijk bijvoorbeeld naar Marken en Volendam, dat heeft iets droevigs. Het is een volstrekt natuurlijke dynamiek in de economie, laat het zo zijn.”

De eerste trekjes van gentrificatie zijn al zichtbaar: de nouveau riche van Stockholm trekt al en masse naar de betaalbare woningen daar en doet daarmee de huurprijzen buitensporig snel stijgen. Spoedig zullen vertegenwoordigers van grote merken en ketens zich over SoFo ontfermen en zal de volgende stap naar een nieuw zakelijk centrum gezet worden. Dat is ook wat er gebeurde in Norrmalm, aan de andere kant van Gamla Stan, het oude centrum. Veel Stockholmers missen het oude ‘Klara’, het lagere gedeelte van het gebied. Daar werden veel karakteristieke huisjes gesloopt om plaats te maken voor grote kantoorgebouwen. Dat vindt zijn weerslag in de commerciële sfeer die er nu hangt. Veel journalisten hebben de renovatie dan ook hartgrondig veroordeeld.

“Wat is het alternatief? Dat het staat te verrotten? Niemand kijkt er verder naar om, op enkele nostalgische individuen na.” De hoogleraar noemt een Nederlands voorbeeld. “Kijk naar de Kalverstraat, dat was in de jaren vijftig en zestig een van de duurste winkelstraten van Nederland, ook qua huur. Als je daar een aantal jaren geleden doorheen liep, was alles gesloten. Nu is het weer redelijk succesvol.”

Er zullen volgens Drukker vast een aantal projectontwikkelaars zijn die een commerciële sfeer willen creëren in de winkelstraat. “De menselijke maat, de vormgeving, de kleinschaligheid en de variatie interesseert ze werkelijk niets. Als er maar omzet gedraaid wordt.”

Een kijkje over de grens
Kijken we verder dan alleen Stockholm, dan vallen soortgelijke economische oprispingen aan te wijzen in andere plaatsen, zoals in Malmö. De wijk Lugnet in het centrum van Malmö was net als Norrmalm een arme buurt met veel historische gebouwen die neergehaald zijn voor zakelijke doeleinden. Op dit moment is het een up-and-coming winkelgebied met veel design- en kunstboetiekjes. Ook hier is de ingrijpende renovatie een doorn in het oog van talrijke stedelingen.

Ook buiten Zweedse contreien zijn voorbeelden aan te wijzen. In Potsdam, Duitsland heb je het Holländisches Viertel, in Berlijn is daar Prenzlauer Berg. Beide gebieden staan momenteel hoog aangeschreven bij de kunstzinnige gemeenschap. Het Holländisches Viertel, gebouwd naar een ontwerp van Jan Bouman (1706-1776), is de grootste buitenlandse verzameling van woningen in de Hollandse stijl ter wereld. Het is nu een thuisbasis voor vele kunstenaars en kent ook een keur aan horecagelegenheden.

Prenzlauer Berg, in het stadsdistrict Pankow gelegen, is van oudsher een arbeiderswijk die door verwaarlozing aan zijn lot overgeleverd leek te zijn. De wijk profiteerde echter van zijn centrale ligging in Berlijn en het goedkope woonaanbod. Ook hier streken onder andere studenten en kunstenaars neer, die welvaart met zich mee brachten door het getoonde initiatief.

Vooruitzicht
Het lijkt slechts een kwestie van tijd voordat de eerste kenschetsende panden van SoFo tegen de vlakte gaan. De economie is onhoudbaar geworden en in tijden van krimp worden zulke gelegenheden vaak met beide handen aangegrepen. Een doodszonde volgens cultuurliefhebbers, nieuwe kansen om de markt te verkennen volgens zakelijke kenners.

De afwezigheid van zware industrie maakt van Stockholm een uiterst schone metropool, maar dit heeft wel tot gevolg dat circa 85 procent van de Stockholmers in de tertiaire sector werkzaam is, dat wil zeggen in de dienstverlening. Om werkgelegenheid te creëren worden dergelijke drastische maatregelen door de industrie gerechtvaardigd, vaak met steun van de overheid. De Sveriges Kommuner och Landsting (SKL), een associatie van lokale autoriteiten en regio’s, maakte onlangs in een persbericht bekend dat lokale overheden tot en met 2020 420.000 nieuwe werknemers moeten werven in de tertiaire sector. Alleen zo kan het zijn welvaartsniveau behouden. Een spectaculaire groei, zeker als één van de grootste Zweedse banken, Swedbank, meldt dat het land in recessie is en er nog steeds een negatieve trend wordt waargenomen.

De hoop hoeft echter nog niet opgegeven te worden; het SoHo-effect is tenslotte geen onwrikbare wet. Vooral het Holländisches Viertel in Potsdam toont met zijn meer dan 270-jarige gebouwen aan dat economisch gewin en bouwkundige behoudendheid prima hand in hand kunnen gaan.