In 1713 werd in Utrecht een serie verdragen getekend waarmee een einde kwam aan de Spaanse Successieoorlog, een slepend en bloedig internationaal conflict. Hier werd vrede bereikt langs diplomatieke weg, in plaats van op het slagveld, en dat was in die tijd uitzonderlijk. Om deze triomf van dialoog en diplomatie te vieren vindt komend jaar in de Domstad de viering van 300 jaar Vrede van Utrecht plaats, met talloze evenementen in het teken van vrede en democratie.

Leerstoel
Ook de Universiteit Utrecht wil hier graag een steentje aan bijdragen. In 2009 werd de Vrede van Utrecht Leerstoel in het leven geroepen, die telkens voor een paar maanden wordt bekleed door een prominente figuur uit de wereld van cultuur en wetenschap. Oud-GroenLinks-leider Femke Halsema aanvaardde in december de functie als gasthoogleraar binnen deze leerstoel. Zij richt zich op de moderne ontwikkelingen in de bevordering van vrede en democratie, in dit geval op de betekenis van social media.

Halsema heeft ooit sociale wetenschappen gestudeerd, dus de wetenschappelijke benadering is niet helemaal nieuw voor haar. Ook over social media kan ze meepraten. Al jarenlang is ze fanatiek twitteraar en met maar liefst 160 duizend volgers ook één van Nederlands populairste. Maar als nieuwkomer in dit wetenschappelijk vakgebied past haar bescheidenheid, gaf ze direct toe in haar lezing op 11 april. Voor een grote tot de nok gevulde collegezaal hield ze niettemin een helder en overtuigend betoog.

Geen social media nodig
Halsema begon met een voorbeeld uit de Verenigde Staten. In 1960 namen enkele zwarte studenten in North Carolina plaats in een lunchroom. Ze gingen zitten op plekken die alleen voor blanke studenten bestemd waren en gingen pas met sluitingstijd weg. Het was een dappere daad van verzet die al snel navolging kreeg. Het protest verspreidde zich door de stad, de staat, en weken later door het hele zuiden van de VS. Conclusie: voor een geslaagde revolutie hebben we social media niet nodig.

Dit voorbeeld ontleende Halsema aan een artikel in de New Yorker, getiteld ‘Small change: why the revolution will not be tweeted’. De auteur was op het moment van publicatie, in oktober 2010, niet de enige die sceptisch stond tegenover de invloed van sociale netwerken op het bewerkstelligen van wezenlijke veranderingen. Immers, welke ondertekenaar van een Facebookpetitie was ooit echt van de bank gekomen om voor zijn idealen te vechten? Inderdaad, de Amerikaan schreef dit vóór de Arabische Lente.

“Ik ben ervan overtuigd”, vertelde Halsema, “dat de opstanden van de Arabische wereld een geheel nieuwe dimensie hebben gegeven aan internet en social media en de bijdrage die deze kan leveren aan verzet tegen dictatuur en onderdrukking.” Het staat dan ook buiten kijf dat de online netwerken in Tunesië en Egypte een belangrijke rol speelden in het bij elkaar brengen van de demonstranten. En ook nu nog moedigen vrouwen in Saoedi-Arabië elkaar aan tot maatschappelijk verzet door stiekem auto te gaan rijden en daarvan filmpjes online te zetten.

Maar nu de stofwolken zijn opgetrokken, kunnen we dan zeggen dat de democratie dankzij social media heeft zegegevierd in het Midden-Oosten? Een democratiseringsproces heeft natuurlijk tijd nodig en het is wellicht een beetje vroeg om daar al conclusies over te trekken. Halsema stelt vast: “De voortekenen zijn niet overal even gunstig.” Er heeft wel degelijk een grote maatschappelijke en politieke verandering plaatsgevonden, waarbij ook meteen de zwakte van de ‘Facebookrevolutie’ duidelijk is geworden.

Alternatief ontbreekt
“Verzet en protest behoeven misschien weinig leiders”, verduidelijkt Halsema, “Maar bij de opbouw van een nieuwe democratische staat zijn leiderschap en bezielde maatschappelijke en politieke organisaties die de duizenden uiteenlopende meningen aaneensmeden tot enigszins overzichtelijke stromingen onontbeerlijk.” Voor vergadering en het gezamenlijk tot overeenstemming komen over een bepaalde koers is het internet tot nu toe niet geschikt gebleken.

De Occupy-beweging is hier een voorbeeld van. Het internet is ideale microfoon voor mensen die zich willen verzetten, die ergens tegen zijn. En ook dat is een belangrijk onderdeel van de democratie, vindt Halsema. Maar het is de beweging nooit gelukt om gezamenlijk een alternatief te formuleren voor het huidige systeem. Ze wijt dat ook aan het grote individualisme binnen de beweging.

Individu voor collectief
Tijdens de Arabische opstanden probeerden de regimes het internet te censureren of zelfs helemaal te blokkeren. Het online zijn op zich werd daarmee een daad van verzet. Zo versterkte de censuur juist de banden van de demonstranten. In het westen kunnen we op het internet alles zeggen en vinden. Sterker nog, de Nederlandse cultuur stimuleert het anoniem geven van je ongezouten mening. Zo kun je vanuit huis een persoonlijk opstandje organiseren.

“Waar we allemaal onze eigen leider worden en we ons allemaal wentelen in onze individuele expressie, vermindert de liefde voor het compromis”, analyseert Femke Halsema tijdens het aansluitende debat. Daarom blijven ook de leunstoelactivisten van Facebook vruchteloos in hun pogingen via het sociale netwerk de wereld te veranderen. Op het internet is het individu koning, en heeft massaliteit geen meerwaarde. Wie verandering wil, zal toch de straat op moeten.

Zouden social media 300 jaar geleden geholpen kunnen hebben om vrede te bereiken? Het lijkt onwaarschijnlijk, want voor diplomatie hebben de sociale netwerken hun nut nog niet bewezen. Het internet kan helpen een revolutie op gang te brengen - al kunnen demonstranten eventueel ook zonder - maar een democratie opbouwen blijkt vooralsnog offline-werk. Femke Halsema concludeert: “The revolution can be tweeted, but democracy and peace can not.”